logo
|Emmaüs Exodus

3. Reisattributen

Een Exodus ondernemen vergt veel van een reiziger. Maar er zijn enkele randvoorwaarden die helpen om de conditie en de motivatie op peil te brengen en te houden:

A. Reisgenoten

Jarenlange ervaring heeft mij geleerd dat het contact met reisgenoten belangrijk is.
Een Exodus is niet mogelijk zonder het delen van kennis en ervaringen.
Mijn kennis deed ik op door me te verdiepen in het gedachtengoed van psychiaters, coaches, psychotherapeuten en vele anderen.
Ervaring ontstond door op weg te gaan en zelf datgene te beleven waar anderen mij al in voorgingen.
Ik had vele reisgenoten, zowel vrienden als professionals, samen onderzochten we onze oude pijn en onze belemmerende overlevingsmechanismes.
Zo reisden we samen op, soms kort, soms een lange periode.
Het delen van ervaringen en het elkaar spiegelen in een open dialoog leidt tot nieuwe inzichten.
Ook creativiteit, gebed en meditatie helpen om verder te komen.
Een belangrijke voorwaarde om samen op te reizen is wel dat reisgenoten beschikken over een open geest en een COAL-houding (zie 3f). Die zijn noodzakelijk om gelijkwaardig en oordeelloos vragen te stellen en te beantwoorden en feedback te geven en te ontvangen.

B. Verzorging

Steeds meer onderzoeken in de toegepaste neurowetenschappen bevestigen de noodzaak van goede zelfzorg. Ook voor het welslagen van een ingrijpende en intensieve onderneming als een Exodus is goede zelfzorg essentieel.
Goede zelfzorg gaat over het positief prikkelen van alle zintuigen, bijvoorbeeld door: 

  • Luisteren naar mooie muziek;
  • Kijken naar natuur, bloemen, bossen, bergen, zee;
  • De geur van kaarsen of verwarmde olie; 
  • De smaak van goed en lekker eten; 
  • Aanrakingen die het lichaam ontspannen, zoals knuffels, omhelzingen en massages maar ook de warmte van zon, sauna of bad.

TEKENING ZINTUIGEN

C. Beweging

Wetenschappelijk is geconstateerd dat driekwart van de hersencellen betrokken is bij beweging.
Dagelijks bewegen, minstens een half uur matig intensief, beïnvloedt belangrijke hersenfuncties:

  1. Beweging stimuleert de afgifte van neurotrofines, stoffen die essentieel zijn voor het functioneren van hersencellen, meer specifiek voor:
    - De aanmaak van nieuwe hersencellen (neurogenese);
    - De aanmaak van nieuwe verbindingen tussen hersencellen (synaptogenese), belangrijk voor de communicatie tussen hersencellen;
    - De aanmaak van nieuwe bloedvaatjes in de hersenen (angiogenese) wat de bloedvoorziening en daarmee de aanvoer van voeding en zuurstof naar de hersencellen verbetert.
  2. Bewegen heeft ook een gunstig effect op de werking van neurotransmitters, stoffen die bepalen hoe een mens zich voelt. Een tekort aan neurotransmitters bijvoorbeeld, kan een oorzaak zijn van depressiviteit.
    Er zijn verschillende neurotransmitters: dopamine, adrenaline, noradrenaline, serotonine en histamine. Van dopamine is bekend dat het een rol speelt rol in de communicatie tussen hersencellen onderling. Een verstoorde werking van dopamine kan o.a. de ziekte van Parkinson, depressie, angststoornissen of dementie veroorzaken.
  3. Voldoende bewegen reguleert de productie van het slaaphormoon melatonine. Dit hormoon verbetert het slaap-waakritme en vermindert slaapproblemen.
    Tijdens de slaap herstelt de mens van inspanningen en laadt zich op voor de nieuwe dag.
    Voldoende slaap is belangrijk omdat tijdens de slaap belangrijke stoffen worden aangevuld, het korte termijn geheugen wordt geleegd en het lange termijn geheugen geordend.
    Voldoende bewegen en goed slapen zijn essentiële randvoorwaarden voor wie een Exodus onderneemt, ze vergemakkelijken helder denken, het zien en leggen van verbanden en het nemen van lastige besluiten.
D. Adem

Naast voldoende bewegen is ook ontspannen zeer belangrijk. Door te ontspannen verwijden bloedvaten zich waardoor lichaamscellen meer voedings-, hormoon- en antistoffen opnemen en de linker en rechter hersenhelft beter in balans blijven.

TEKENING ADEMHALING

Wie gestrest is, gaat sneller en oppervlakkiger ademen. Doet hij dat enige tijd dan kan hij de controle verliezen over zijn ademhaling: hij gaat hyperventileren.
Daarom zijn ademhalingsoefeningen een vast onderdeel van ontspanningsoefeningen. Kennis over en het bewust toepassen van ademhalingsoefeningen verminderen of voorkomen stress en verbeteren het slaappatroon.
De diepe buikademhaling, zie plaatje, is bijvoorbeeld een probaat middel om het lichaam tot rust te brengen.

E. Ui(t) pellen

Elk onderdeel van een Exodus kent zijn eigen karakteristieken, helden, etiquette en waarden, door Geert Hofstede [1 - Gerard Hendrik Hofstede (1928) is een Nederlands organisatiepsycholoog, die internationale bekendheid geniet op het gebied van interculturele studies.] mooi verbeeld in de vorm van een ui met verschillende lagen.
De mens die langzaam de lagen van de ui afpelt [2 - Gerard Hofstede deed dit vooral voor organisatieculturen, maar ik herken dit – als coach van organisaties, teams en individuen – ook in individuele processen!], wat met tranen gepaard kan gaan, ervaart aan den lijve de complexiteit van zijn reis. Maar uiteindelijk komt hij tot zijn kern: zijn waarden.
Die laten hem zien wat hij koestert en wil behouden en wat hij kan loslaten, wetend dat dit loslaten belangrijk is om ruimte te scheppen voor nieuwe alternatieven.

TEKENING UI

De ui bestaat uit vier lagen:

  • Karakteristieken [3 - Gerard Hofstede heeft het over ‘symbolen’. Ik vind dat een verwarrend woord, omdat mijns inziens elk religieus en filosofisch werk in symbolentaal is geschreven! Bijvoorbeeld in de Bijbel zijn symbolen een rijk, diepgaand communicatiemiddel tussen mensen, als het verstaan wordt.] zijn oppervlakkige cultuurkenmerken zoals woorden, gebaren en cultuureigen afbeeldingen. Nederlandse voorbeelden daarvan zijn: ‘gezellig’, ‘leuk’, ‘lekker’, drop, ontbijtkoek, melk bij de lunch en hagelslag op brood. Ook Egypte, de woestijn en Kanaän bezitten karakteristieken.
  • Helden zijn de ideaaltypische personen in een specifieke cultuur die symboolwaarde bezitten. Buiten die cultuur zijn ze niet of nauwelijks bekend. Denk bijvoorbeeld aan B.N.-ers, voetbalhelden, heer Bommel en W.G. van de Hulst, zij zijn ‘wereldberoemd’ in Nederland.
  • Etiquette en gebruiken [4 - Gerard Hofstede heeft het hier over ‘rituelen’. Ook dit vind ik verwarrend. Omdat bijvoorbeeld in de Bijbel sprake is van rituelen waarin een diepe betekenis zit, die bij de uitvoering ervan een bijzondere ervaring kan geven die inzicht oplevert. Rituelen zijn immers een krachtige manier van communiceren omdat ze de uitvoerders meenemen naar de onderliggende diepten waar inzicht ervaren wordt. Wat Gerard Hofstede hier aanduidt als rituelen zijn gewoon gebruiken en etiquette (omgangsvormen).] zijn conventionele collectieve rituelen zoals groeten, recepties en de oranjegekte bij voetbalevenementen en op koningsdagen.
  • Waarden zijn verborgen in de kern van de ui, het zijn de zaken waar de mens instinctief en principieel zeer aan gehecht is. Waarden worden zichtbaar in normen. Oer-Hollandse waarden zijn o.a. individualisme, zelfverwerkelijking [5 - Volgens het onderzoeksprogramma ‘Sociaal-culturele ontwikkelingen in Nederland’ (SOCON) van de Radboud Universiteit Nijmegen, wat gebruikt wordt door het CBS om de waardenverandering van Nederlanders vast te stellen.], polderen [6 - Polderen staat voor het Nederlandse overlegmodel. Werkgevers, vakbonden en overheid zitten met elkaar aan tafel om bijvoorbeeld afspraken te maken over arbeidsvoorwaarden en lonen. Een consensusmodel dus.] (dooronderhandelen tot een compromis is bereikt) en respect voor geloof en gedachtengoed van naasten.

Vaak is de mens zich er niet van bewust dat hij bezig is met het afpellen van zijn ui-lagen.
Kenmerkend voor een Exodusreiziger is dat hij dit afpelproces bewust aangaat om zo te ontdekken wat hij mist, wat hij los kan laten en welke veranderingen hem leiden naar zijn Kanaän.

F. COAL-houding

Uit hersenonderzoek blijkt wanneer een mens er klaar voor is om ingrijpende veranderingen in gang te zetten en wanneer hij daartoe niet in staat is.
In het brein van een verdrietig, bang, bezorgd of gestrest mens heeft de amygdala de regie.
De amygdala is een amandelvormige kern van neuronen die informatie van verschillende zintuigen aan elkaar verbindt en koppelt aan emoties. Als zijn amygdala actief is, is de mens niet meer in contact met zichzelf en ontbeert hij het vermogen tot veranderen. Hij onderscheidt dan slechts drie manieren om zijn stress te hanteren: hij verstart (bevriest), hij gaat het gevecht aan of hij ontvlucht de situatie.
Hij mist zijn prefrontale cortex, die is uitgeschakeld als de amygdala aan het roer staat. Dat is hinderlijk want de prefrontale cortex coördineert processen zoals: plannen, beslissen, grenzen stellen, zelfbeheersing, sociaal gedrag, de context van informatie onthouden en het plaatsen van gebeurtenissen in een chronologische volgorde.

TEKENING BREIN

En dat zijn precies de processen die een mens nodig heeft om veranderingen door te voeren. Kort gezegd: succesvol veranderen vereist een COAL-houding. COAL staat voor: 

  • Curiosity (nieuwsgierigheid)
  • Open
  • Acceptance (acceptatie)
  • Love (liefde) [7 - Curiosity, Openness, Acceptance and Love (COAL) is een acroniem geïntroduceerd door Dr. Daniel Siegel wanneer hij de kwaliteiten van mindfulness beschrijft.]

Verandering vraagt om vriendelijkheid, zorgzaamheid, empathie en compassie. Wie boos is op zijn situatie en verandering wil forceren door streng te zijn voor zich zelf, komt zichzelf tegen, hij ervaart dat die houding averechts werkt. Voor snelle, doelgerichte, gehaaste mensen is het aanleren van een COAL-houding vaak een enorme uitdaging en een belangrijk deel van hun Exodus.

G. 4 noodzakelijke fasen

Elk mens, elk team en elke organisatie die voor een grote verandering staat zal ervaren dat die volgens een vast patroon verloopt. Zo ook de verandering waar een Exodus zich op richt.
Aan het begin van elke verandering overheerst verwarring, onrust, onzekerheid en angst voor het onbekende. Het helpt om te weten dat dit normaal is en erbij hoort.
Ook helpend is om een indicatie te hebben van het patroon volgens welke veranderingen zich voltrekken. Dat vergemakkelijkt het vasthouden van de COAL-houding. Abraham Maslow [1 - Abraham H. Maslow (1908- 1970) was in de jaren ’60 de grondlegger van de humanistische psychologie. Hij is bekend geworden om zijn piramide van Maslow waarin hij in 1943 een hiërarchische ordening van behoeften weergaf. Minder bekend onderdeel van zijn ‘Third Force Psychology’ is deze indeling van het ‘Vier stadia van leren’ model dat is gepubliceerd in 1954.] onderscheidde vier fases in veranderingsprocessen. Elke fase wordt gekenmerkt door een bepaalde mate van bekwaamheid die correspondeert met een bepaalde mate van bewustwording:

TEKENING BEWUST ONBEWUST

Fase 1 Onbewust onbekwaam

In de eerste fase is de mens onbewust onbekwaam. Hij realiseert zich niet waarom hij iets wel of niet of op een bepaalde manier doet of hoe hij communiceert en ziet geen verbanden tussen oorzaak en gevolg. Hij is zich niet bewust van keuzemogelijkheden of veranderopties.
Het besef dat hij door zelf keuzes te maken zijn leven kan beïnvloeden, ontbreekt. Je zou kunnen zeggen: hij leeft in het donker.

Fase 2 Bewust onbekwaam

In de tweede fase is de mens bewust onbekwaam. Af en toe trekt even de mist op en wordt hij zich bewust dat hij in het donker leeft. Het gevoel ontkiemt dat hij iets wil veranderen, maar hij heeft nog geen idee wat, waarom en hoe.
Hij gaat de patronen zien volgens welke zijn leven verloopt, en dat roept vragen op: ‘Waarom gaat het zo, waarom doe ik dit op deze manier?’
De antwoorden op die vragen ziet hij echter nog niet en dat maakt de kans groot dat hij zich slachtoffer gaat voelen en anderen verantwoordelijk houdt voor hoe zijn leven eruit ziet. Verdriet, machteloosheid en moedeloosheid dienen zich aan.
Deze fase is onvermijdelijk maar lastig en ongemakkelijk omdat hem duidelijk wordt dat veranderen moeite zal kosten en hij pas later zal ervaren dat het die moeite waard was. Deze cartoon van een mijnwerker spreekt boekdelen:

CARTOON

Dat veranderen vaak moeizaam gaat, komt door de manier waarop gedragspatronen worden vastgelegd in de hersenen.

Eiwittenpaden in hersenen
Alle vaste gedragspatronen die een mens in zijn leven opbouwt, worden in de hersenen vastgelegd in eiwitpaden.
Afwijkingen van die patronen, zoals bij het aanleren van nieuw gedrag, vragen veel energie van de hersenen.

Een voorbeeld: Wie leert autorijden, krijgt meestal les in een schakelauto en leert handmatig schakelen door dit enige tijd bewust te oefenen. Het inslijten van deze gewoonte gebeurt doordat de hersenen hiervoor een eiwittenpad aanleggen. Dit pad zorgt ervoor dat de automobilist onbewust bekwaam wordt in het handmatig schakelen, uiteindelijk schakelt hij zonder er bewust bij na te denken. Rijdt hij echter een keer in een automaat, dan zorgt ditzelfde eiwittenpad ervoor dat hij steeds naar de versnellingspook grijpt om zelf te schakelen. Pas na lange tijd rijden in een automaat ontstaat een eiwittenpad ‘automatisch schakelen’, wat hem daarvoor onbewust bekwaam maakt. Het oude schakeleiwittenpad blijft echter nog geruime tijd actief wat maakt dat hij toch regelmatig weer naar de versnellingspook grijpt, vooral als hij ‘zijn hersens er niet bij heeft’, bijvoorbeeld door vermoeidheid of stress.

Het vergt dus enige tijd en veel geduld voordat nieuwe gedragspatronen in nieuwe eiwittenpaden zijn aangelegd en deze op dezelfde automatische vanzelfsprekende wijze functioneren als de oude ingesleten patronen.
Bij een grote verandering, wat een Exodus is, werkt dit mechanisme op dezelfde manier. Alleen met grote aandacht, bewuste inzet en een COAL-houding leggen hersenen nieuwe eiwittenpaden aan waarin nieuw gedrag wordt vastgelegd.
Maar, een gewaarschuwd mens telt voor twee: de eerste periode zullen oude eiwitpaden nog regelmatig de kop op steken maar in de loop van de tijd gebeurt dat steeds minder.

Fase 3 Bewust bekwaam

In de derde fase is de mens bewust bekwaam. Hij onderzoekt mogelijkheden om oude gedragspatronen te veranderen en probeert deze uit. Soms lukt dat, soms niet.
Zijn zelfbewustzijn en begrip voor zijn naasten neemt toe. Kenmerkend voor deze fase is dat de mens zich vaak pas achteraf realiseert dat hij met nieuw gedrag had willen reageren maar dat het oude gedrag hem toch weer voor was. Hij heeft veel geduld nodig, want deze oude handelingspatronen en reacties laten zich, zoals hiervoor is verklaard, niet zo maar verjagen.
Maar de aanhouder wint, steeds vaker slaagt hij er in nieuw gedrag te realiseren.

Dit zijn hulpmiddelen die hem kunnen steunen in deze fase:

  • Visualisatie
    Visualiseren is denken in beelden. Alles wat de mens ooit geschapen heeft, ontstond eerst in zijn verbeelding, beelden zijn de oertaal van de geest. Hersenen maken geen onderscheid tussen wat met de ogen open of met de ogen dicht wordt gezien. Ook maken ze geen onderscheid tussen iets daadwerkelijk doen of het in gedachten doen.
    Topsporters maken dankbaar gebruik van dit fenomeen door de opeenvolgende bewegingen die horen bij een optimale prestatie bewust en vaak te visualiseren. Dat maakt dat de hersenen, wanneer er daadwerkelijk gepresteerd moet worden, automatisch, snel en accuraat de juiste signalen doorgeven aan de spieren, met topprestaties tot gevolg.
    Neurofysiologisch onderzoek (vaak met behulp van computersimulatie) laat zien dat visualisatie ook bij revalidatieprocessen een belangrijke bijdrage levert aan herstel. 
  • Vallen en opstaan
    Zoals gezegd: verandering vergt tijd, geduld en het besef dat een terugval niet meer is dan het weer even de kop opsteken van een ingesleten oud patroon.
    Van jongsaf leerde ik (o.a. in het schoolsysteem) dat ik succesvol was als ik me ergens volledig in vast beet, bijvoorbeeld door rijtjes in mijn hoofd te stampen. Uit recent neurofysiologisch onderzoek blijkt echter zonneklaar dat afbeulen, stampen, geforceerd doorzetten, het oude gedrag juist versterkt en het aanleren van nieuw gedrag tegenwerkt. Het is de eerder genoemde COAL-houding die wel stimuleert tot echt veranderen. Dat was voor mij een enorme eyeopener: in plaats van mezelf te straffen voor een ‘terugval’ (en die te betitelen als falen!), besloot ik om elke wel gelukte poging tot ander gedrag te vieren. Dat bewust vieren, die positieve houding, vormt voor mijn hersenen een extra bekrachtiging van het nieuwe gedrag.
    Prochaska en DiClemente [2 - In de 90-er jaren van de vorige eeuw onderzochten Prof. dr. James O. Prochaska van de University of Rhode Island en zijn collega dr. Carlo DiClemente gedragsveranderingen. Zij maakten het trans-theoretisch model ook wel stages of change model genoemd.] stelden vast dat gedragsveranderingen niet in een rechte lijn verlopen, maar worden gekenmerkt door een zoekend voort gaan, soms twee stappen vooruit, soms één stap achteruit. Ook ontdekten zij dat het resultaat van gedragsverandering beter is naarmate het voortraject beter (met de COAL-houding: bewust, geduldig, aandachtig, positief) is ‘gelopen’.

CIRKEL

Fase 4: Onbewust-Bekwaam

In de vierde fase is de mens onbewust bekwaam. Steeds vaker is hij zich bewust van het groeiproces dat hij doormaakt en realiseert hij zich zijn verantwoordelijkheden. Hij doorziet situaties sneller en beter en voorkomt zijn oude valkuilen door nieuw gedrag toe te passen. Dit nieuwe gedrag gaat hem steeds gemakkelijker af, het raakt ingesleten en geautomatiseerd. Hij heeft het zich zodanig eigen gemaakt dat het onbewust is geworden. Daarmee heeft hij ruimte gecreëerd om andere, nog onbewust onbekwame, gedragsaspecten aan te pakken.

H. Waarheid

Tot slot: waar het gaat om het fenomeen waarheid past hier enige relativering.
Niemand heeft de waarheid in pacht, DE waarheid bestaat niet.
Als twee mensen dezelfde situatie hebben meegemaakt, zijn er toch verschillen in wat zij hebben gezien, hoe zij hoofdzaken en details ervaren en interpreteren en bovendien zal elk dat nog eens op zijn eigen manier verwoorden.
Dat verklaart waarom binnen een gezin elk gezinslid zijn of haar eigen versie heeft van schijnbaar dezelfde omstandigheden. Elk vertelt zijn eigen verhaal vanuit zijn positie, zijn inzichten, zijn leeftijd, zijn ervaringen en zijn emoties.
Daarom is er geen sprake van gelijk hebben of van één waarheid.

Zelfs exact dezelfde beeldinformatie kan leiden tot verschillende interpretaties door de hersenen.

TEKENING JONGE / OUDE VROUW

Deze tekening illustreert dit fenomeen. De ene mens ziet een oude vrouw, de ander een jong meisje. Het kost moeite om beide figuren te zien.

‘Ja, nu kijken we met een spiegel in raadsel, maar dan: van aangezicht tot aangezicht! Nu ken ik ten dele, dan zal ik ten volle kennen, zoals ik ten volle word gekend.’ [3 - 1 Korintiërs 13:12]
In het begin van een coachingtraject durft een coachee soms nauwelijks zijn verhaal te vertellen omdat daar ook andere mensen deel van uit maken. ‘Het is mijn kant van het verhaal’, zegt hij. Dat klopt, elk mens heeft zijn eigen verhaal, zijn eigen redenen, interpretaties, emoties en ervaringen.
Daarom is oordelen niet aan de orde, evenmin als het claimen van de waarheid. Alleen G’d kent de waarheid.
In de loop van de jaren heb ik geleerd dat ik in mijn coaching slechts een deel van het verhaal van de coachee, en dus van hem, leer kennen. Een inzicht dat dwingt tot bescheidenheid. Ik respecteer het verhaal van de coachee op het moment dat hij het vertelt en zoals hij het vertelt.

Dat onze waarneming van de werkelijkheid beperkt is, vertelt ook de parabel van de olifant en de blinden, een bekend soefi-verhaal uit de twaalfde eeuw.

TEKENING OLIFANT

Een koning komt met zijn gevolg, waaronder een olifant, in een stad waar alleen blinden wonen. De blinden weten niet wat een olifant is en zijn erg nieuwsgierig. Een groep blinden mag de olifant betasten en brengt daarna verslag uit aan de andere blinden. Elk van de groep denkt te begrijpen wat een olifant is. Zo zegt de man die het oor heeft aangeraakt: ‘Een olifant is een groot, ruw ding, zo groot als een tapijt.’ Degene die de slurf heeft betast, zegt: ‘Een olifant is een rechte holle pijp, vreselijk en vernietigend.’ Degene die een poot heeft onderzocht, zegt: ‘Een olifant is krachtig en stevig, zoals een pilaar.’ Omdat ieder van hen slechts een deel heeft betast, bezit niemand een juist beeld van een olifant.

Elk mens heeft dus zijn eigen waarheid. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt bovendien dat als de mens oordeelt (over zichzelf of over de ander) zijn hersenen verstarren.
Zo zet hij zichzelf en de ander vast en maakt hijzelf veranderen onmogelijk.
Ook dat pleit voor de COAL-houding als basisvoorwaarde voor verandering: een vriendelijke, open, nieuwsgierige en liefdevolle houding schept de ruimte die een mens nodig heeft om veranderingen tot stand te brengen, en om anderen de ruimte te geven om te veranderen.

Dit zijn de kaders voor een persoonlijke Exodus.
Laten we op weg gaan.
Heb je het lef en de moed? Ga je mee?
We beginnen in Egypte.

 

Stel hier je vraag

Thank you for contacting us, we will contact you soon.

Stuur door

Thank you for contacting us, we will contact you soon.

Bedankt!

Bedankt voor de inschrijving op de nieuwsbrief.

Het ingevoerde e-mailadres is ongeldig.
fout tijdens het inschrijven